Hooligans, Swifties, Cumberbitches, Ghostheads, Potterheads, Windies, Yang Gang, Jacks: het zin allang niet meer alleen de popartiesten wiens fanbase zich verenigd heeft onder één naam. Ook sportteams, politici, filmsterren, auteurs, influencers en komieken moeten eraan geloven. Het is maar één van de vormen die het fenomeen fandom anno 2024 kan aannemen, en het is absoluut een van de interessantste fenomenen die de moderne populaire cultuur heeft voortgebracht. Maar wat onderscheidt echt diehard fan-zijn nou van een bepaald onderwerp ‘gewoon leuk’ vinden? Wat is de wetenschap achter deze uit de hand gelopen liefhebberij – en wanneer loopt het écht uit de hand?
Bekend plaatje
Je zou misschien zeggen dat fandoms echt iets zijn van de eenentwintigste eeuw: we kennen immers allemaal wel de grote conventies waar cosplayers graag geziene gasten zijn en je algauw uren in de rij staat én goud geld betaalt voor een tien seconden-momentje met die ene acteur uit dé fantasyserie van het moment. Ook hordes gillende tienermeiden bij concerten van, zeg, Olivia Rodrigo of BTS zijn een bekend plaatje.
Wie zegt ‘fan’ te zijn van een persoon, groep of product, heeft volgens de maatschappelijke opvatting alle muren vol posters hangen, geeft al zijn geld uit aan officiële merchandising of tickets en brengt al zijn vrije tijd op online fora door. Het is dan ook niet gek dat velen van ons toch vaak een beetje huiverig zijn om het woord ‘fan’ in de mond te nemen, bang dat het afbreuk doet aan onze geloofwaardigheid als intelligent mens. Veel liever zeggen we dat we een bepaald popcultuurfenomeen gewoon goed of leuk vinden. Klinkt nét even iets minder zwaar. Iets minder obsessief.
Geschiedenis
Toch zin fandoms als mate van liefhebberij die net even iets verder gaat dan puur het oproepen van positieve emoties, niet nieuw, verre van zelfs. In feite kun je, zoals de moderne bewerking van het Paasverhaal The Passion graag aanhaalt, zeggen dat fan-zijn zelfs al in de tijd van het Nieuwe Testament bestond, toen de enthousiaste, gedreven volgelingen van Jezus eigenlijk gewoon diehard-fans waren die Hem als een rolmodel zagen en in zoveel mogelijk van zijn levensverhaal wilden delen. Maken we het iets concreter, dan vindt het fandom wat meer haar oorsprong in negentiende eeuw, toen voornamelijk de literatuur een breder publiek begon te bereiken.
In onze eigen cultuurgeschiedenis is Couperus’ Eline Vere daar het mooiste voorbeeld van: dit verhaal verscheen aanvankelijk als feuilleton in de krant en toen het slotstuk eenmaal was gepubliceerd, vielen treinreizigers elkaar in de armen om het lot van de heldin – zo’n groot deel van hun leven was het boek. Datzelfde gebeurde met Sherlock Holmes, de klassieker van Sir Arthur Conan Doyle, en een aantal decennia later met de populaire sciencefictionverhalen, wat uiteindelijk leidde tot een grote hype rond Star Trek: mensen vonden elkaar, niet in hun eigen wel en wee, maar in dat van fictieve personages. Niet in de kommer en kwel van hun eigen wereld, maar in die van een mogelijke wereld, een mogelijke toekomst.
Massa
De fandoms zoals we ze nu kennen stammen wat meer uit de naoorlogse westerse periode, toen de Amerikaanse populaire cultuur ontstond en mensen afleidde van politieke conflicten, wederopbouw en heilige huisjes waartegen moest worden geschopt. Muziekgenres schoten als paddenstoelen uit de grond, en daarmee ook levende legendes als Elvis Presley, The Beatles en Queen.
Daar ontstond ook voor het eerst de extremere vorm van fandom die we jammer genoeg vandaag de dag nog steeds zien: hysterische meutes, obsessief gedrag, stalkers en framing door de massamedia. Daar is een heel arsenaal aan mediawetenschappelijke benaderingen op los te laten, maar het zal toen evenzeer als nu te maken hebben met het debat over de kunstenaar versus de kunst: zodra een kunstenaar het publiek zin kunst toebedeelt, denken fans zich de kunstenaar eveneens toe te kunnen eigenen. Of dat nou voortkomt uit dans- en meezingbaarheid van liedjes, een inspirerend achtergrondverhaal – of puur fysieke aantrekkingskracht of charme.
Fanatiek
Toch kom je voor de kern van het fanschap meer uit bij de romantiek dan bij de sixties: de verbinding die ontstaat wanneer mensen een fanatieke liefde voor of betrokkenheid bij iets met elkaar delen en hun eigen liefde in de ander weerspiegeld zien. Goed beschouwd is het weinig meer dan ‘soort zoekt soort’, want hoe populair iets ook is, er is altijd een redelijke kans dat medeliefhebbers van datgene waar jouw hart sneller van gaat kloppen zich niet in je directe omgeving bevinden. Een puber die een verstoft exemplaar van Harry Potter in de schoolbibliotheek vindt, maar op desinteresse stuit bij vrienden en familie, gaat op internet zoeken en vindt een wereld aan platformen, games, theorieën en fanfictie. Iemand die tijdens een zware periode troost heeft gevonden in de songteksten van The Rolling Stones, gaat op zoek naar anderen voor wie dat ook geldt, om elkaar te kunnen steunen en begrijpen.
Hartsnaren
Een fandom is als het ware een kleine gemeenschap. Afkomst, gender, leeftijd, sociale klasse, cognitieve of fysieke beperkingen, het maakt allemaal niet uit: de gemene deler is de liefde voor een artiest, band, merk, boek, serie, film, spel, sportteam of bekend persoon. Of het nou gaat om anime, K-pop, Game of Thrones, Beyoncé, Avatar, Barbie, Dungeons & Dragons, Feyenoord of Obama, en of het nou buitenbeentjes zijn die elkaar opzoeken om zich minder anders te voelen, escapisten die zich gesteund willen voelen in de zwaarte van het leven door samen en bij elkaar afleiding te zoeken of simpelweg enthousiastelingen die overstromen van waar hun hart vol van is: zodra je samen bij een conventie, concert of gewoon in een online omgeving bent, voel je je gehoord, gezien, begrepen en gedeeld. Het is alsof onzichtbare draadjes, heartstrings, zo je wilt, zich naar elkaar uitstrekken en iedereen met elkaar verbinden.
Sociale, emotionele en geestelijke gezondheid
En dat slaat ook daadwerkelijk ergens op. Onderzoek van Amazon heeft uitgewezen dat 70% van de mensen die bij een fandom hoort, dat fandom beschouwt als een deel van hun dagelijks leven, en ruim dertig procent noemt het als een factor die medebepalend is voor hun geluk. En neem het hen – of eigenlijk ons – eens kwalijk: mensen zijn nu eenmaal sociale dieren, en een voorliefde voor iets niet kunnen delen is zonder meer een gemis te noemen. Psychologen hebben ontdekt dat bij een fandom horen bijdraagt aan een gevoel van überhaupt ergens bij horen, ergens thúis horen, maar ook aan de identiteitsontwikkeling en de sociale vaardigheden. Fandoms helpen immers om contacten te leggen, maar ook zeker om uit te komen voor waar je van houdt.
Chosen family
Het begint immers altijd met het ‘product’ in kwestie, en hoewel dat soms, zoals eerder gezegd, puur kan gaan om liedjes om vrolijk van te worden of de charme van een popster, is er bijna altijd wel een diepere laag in te herkennen. Wie in de eigen omgeving geen ‘mutuals’ kan vinden of wordt beschouwd als vreemde eend in de bijt omdat hij dol is op Lord of the Riings, Disney, Grand Theft Auto of Taylor Swift, kan groeien in zelfvertrouwen wanneer een fandom zich opwerpt als ‘chosen family’ die precies begrijpt dat deze persoon geraakt wordt door, zeg, de moed van de personages, de mogelijkheid van een gelukkig einde, de businessmoves die je door weer en wind heen helpen of een zucht naar avontuur.
En datzelfde kan van toepassing zijn op pure vrolijkheid of charme, want hoe oppervlakkig een fandom ook kan lijken, een fan word je niet zomaar. Een liefhebber is snel geboren wanneer een stukje kunst verbinding maakt met onze hersenverbindingen en ons DNA bepaalt dat daar dopamine bij vrij moet komen, maar een fan word je niet zomaar.
Liefhebber
Als muziekliefhebber is de lijst van artiesten waar ik graag naar luister lang, en de lijst van boeken, films, tv-series en andere culturele media die ik cool vind zo mogelijk nog langer. Maar de artiesten van wie ik oprecht fan ben, zijn op één hand te tellen, en dat geldt ook voor de andere vormen. Zeker, de muziek van Billie Eilish, Adele en Birdy vind ik ontzettend goed. Ariana Grande, Ed Sheeran en Selena Gomez? Heerlijk om naar te luisteren, tegen een concert zeg ik geen nee en ik ben ook oprecht blij voor hun persoonlijke successen.
Fan
Maar het woord ‘fan’ zou ik maar bij een aantal artiesten gebruiken. Suzan en Freek, bijvoorbeeld, die mijn introductie tot de nederpop waren en wiens muziek me een ‘alles komt goed’-gevoel kan geven wanneer ik dat het hardste nodig heb. Kelsea Ballerini, wiens liedjes me de ultieme ‘zo wil ik dat liefde is’-vibe geven. En Taylor Swift. Taylor Swift, omdat ze de allereerste artiest was die me met haar muziek na mijn operatie voor mijn gehoorimplantaat echt kon raken, omdat haar woordkunst zoveel raakvlakken heeft met de mijne en omdat ze de enige artiest is die me met haar teksten het gevoel geeft dat ze precies weet wie ik ben.
Zoeken en vinden
Een fan word je omdat je ergens naar op zoek bent, vaak iet waarvan je niet wist dat je het zocht tot het jou vindt. En dat ‘iets’ verandert je leven, wie je bent, je kijk op de wereld, of het definieert juist een bepaald moment in je leven, wie je op dat moment bent en hoe je op dat moment naar de wereld kijkt. Daarom is het voor veel fans van inmiddels controversiële concepten – denk Michael Jackson, Kevin Spacey en J.K. Rowling – ook zo moeilijk om hun fan-zijn los te laten: omdat het zo onlosmakelijk met henzelf verbonden is geraakt. En daarom is die ‘chosen family’ van medeliefhebbers ook zo ontzettend belangrijk, want ook dáárin vind je wat je zoekt. Of het nou vriendschap is, een gevoel van erkenning, afleiding, een kans om te rebelleren, geruststelling, een rolmodel, inspiratie, een nieuw perspectief of moed. Er is, om in de Taylor SSwift-trend te blijven, maar één vriendschapsarmbandje voor nodig.
Anti-stress
Juist ook die kracht van iets vinden dat je sterk nodig hebt maakt dat deel uitmaken van een fandom veel kan doen voor je geestelijke gezondheid. Onderzoek naar de invloed van sitcoms als Friends en The Big Bang Theory wees uit dat het herbekijken van afleveringen een goede remedie is tegen gevoelens van spanning en stress, juist door de voorspelbaarheid en zekerheid van de goede afloop, en omdat, precies, het wel en wee van de personages je afleidt van je eigen worstelingen, maar ook hoop kan geven dat het bij jou ook allemaal goed zal komen. Het is bovendien goed voor te stellen dat het op afroep kunnen activeren van gelukhormonen door je favoriete afleveringen te luisteren, je lievelingsliedjes te luisteren of met anderen te kletsen over concertoutfits, plotgaten of bloopers hetzelfde effect heeft. Een sneltoetsknop voor positieve emoties.
Obsessie
Dat maakt het ook zo jammer dat er tegenwoordig een zware beladenheid aan fan-zijn plakt. De massahysterie uit de tijd van de Beatles zien we nog steeds in de vorm van grote meutes die film- of popsterren zowel in het echt als online achtervolgen en soms zelfs stalken: en soms gaat dat zo ver dat locaties worden gedeeld en er dag en nacht op de stoep van huizen wordt gepost, of dat er wordt gedreigd, geëist of zwartgemaakt wanneer een keuze van een bekend persoon niet strookt met wat fans willen. Er is een hele discussie te voeren over ‘de fan of de artiest’ en ‘de roem en de kunst’, en artiesten zelf hebben daar ook vaak genoeg iets over te zeggen – en velen zijn alleen maar vol lof over de liefde van hun fans en hun band met hen – maar als puntje bij paaltje komt, is geen enkele artiest zijn fans iets verschuldigd en nog het minst van al zijn privéleven, direct gevolgd door zijn creatieve keuzes.
Polarisatie
Ook binnen fandoms zelf is het echter lang niet altijd koek en ei. Zeker naarmate artiesten groter worden, ontstaan er vaak meerdere kampen: zij die wél gelekt materiaal verspreiden en zij die dat niet doen. Zij die het geld hebben voor ladingen merch en tickets voor meerdere concerten en zich daardoor een betere fan voelen dan degenen die dat geld niet hebben. Zij die kritiek leveren op keuzes en vasthouden aan een bepaalde versie van de persoon versus degenen die nooit kritiek leveren en alles altijd geweldig vinden. Zij die pas later fan zijn geworden, al dan niet omdat het ‘in’ is om fan te zijn, en daardoor worden buitengesloten of beschimpt door degenen die zichzelf ‘stans’ noemen en alles weten wat er te weten valt. Zij die vinden dat ‘hun’ artiest de allerbeste is en andere artiesten afkraken versus degenen die van meerdere artiesten fan zijn, en degenen die andere fans belachelijk maken om hun favoriete nummers of albums versus degenen die alle liefhebbers verwelkomen. Zij die er zo diep inzitten dat het daadwerkelijk met hun geestelijke gezondheid aan de haal gaat als er even geen nieuw materiaal uitkomt of als de bron iets doormaakt of ophoudt te bestaan versus degenen die andere fandoms afkraken omdat ze hun eigen fandom zo graag steunen.
Deze polarisatie is de moderne tijd eigen, maar niettemin ontzettend jammer, omdat het zo indruist tegen waar fandoms voor zouden moeten staan: verbinding, vereniging en het wegvallen van verschillen. Bovendien zorgt het ook juist voor een versterking van de maatschappelijk-opiniërende tweedeling in hoe er naar fandoms gekeken wordt: ofwel obsessief, ofwel oppervlakkig.
Verrijking
Laten we dus alsjeblieft stoppen met dat zoeken naar superioriteit en juist vieren wat er voor elk wat wils te vinden is in een fandom, laten we stoppen anderen te bedreigen in hun liefde voor iets of iemand en laten we vooral stoppen met onderschatten hoe ontzettend krachtig het kan zijn om die verbinding bij een groep medestanders en medeliefhebbers te vinden. Laten we niet meer schoorvoetend toegeven dat we een bepaald cultuurconcept ‘leuk’ of ‘goed’ vinden, maar er vol trots voor uitkomen waarvan of van wie we fan zijn en hoe dat ons leven verrijkt. Zoals Taylor op Long Live zingt: I had the time of my life fighting dragons with you – als dat niet beschrijft waar het om moet gaan in fandoms, dan weet ik het ook niet meer.
