Spoken word bestaat al sinds het begin der tijden: vóór de uitvinding van het schrift in de prehistorie werd informatie mondeling doorgegeven. In de middeleeuwen trokken verhalenvertellers langs dorpen en hoven om de mensen die niet konden lezen of schrijven te vermaken met sprookjes en volksverhalen, en ook in de tijd van de verlichting kwamen mensen nog bij elkaar om tijdens soirees en dansavonden te luisteren naar poëzie en liefdesgeschiedenissen, net zoals we anno nu nog bij elkaar komen om rond het kampvuur verhalen te vertellen, te luisteren naar vurige betogen tijdens demonstraties en naar verhalen over vroeger. Spoken word als populair erkende kunststroming bestaat echter nog niet zo heel erg lang. De Amerikaanse burgerrechtenbeweging – met Martin Luther Kings I Have A Dream als definiërend moment – heeft daar veel aan bijgedragen, en in de jaren zestig en zeventig werd het ook een belangrijk deel van de muziek- en kunstcultuur dankzij bijvoorbeeld de Beat Poets en de Last Poets. Inmiddels is spoken word uitgegroeid tot een performance poetry-stroming waarbij teksten vaak speciaal geschreven worden om voorgedragen te worden, een crossoverstroming tussen vaak hoogdrempelige traditionele poëzie en moderne hiphop. Er zijn spoken word-albums, singer-songwriters die in hun muziek soms gesproken stukjes voegen, poetry slam-wedstrijden en festivals. Het is een belangrijk deel van onze populaire cultuur geworden en een geliefde manier om jezelf te laten zien, je uit te spreken en je verhaal te doen: de gemeenschap van spoken word-artiesten is ontzettend divers en het snel terrein winnende medium – want dat is het – wordt veel gebruikt om thema’s als racisme, privilege, geestelijke gezondheid, seksuele ongelijkheid en LGBTQA+-emancipatie aan de kaak te stellen en verhalen te vertellen over mensen, culturen en levens En dat werkt: optredens trekken vaak veel (jong) publiek en ook de verkoop van poëziebundels, voornamelijk door jongeren, is enorm hoog. Meer nog dan het geschreven woord komt het gesproken woord vaak keihard binnen, raakt het iets wat schrift niet altijd kan raken door hoe het gebracht wordt en is het vaak een magische gewaarwording om met mensen die niet méér van elkaar zouden kunnen verschillen bij elkaar te zitten en allemaal even buiten tijd en ruimte te vertoeven terwijl je hartsnaren beroerd worden. Spoken word is in de laatste decennia in Amerika, Groot-Brittannië, Afrika en Oost-Europa een populair, maar ook oprecht serieus fenomeen geworden… en ook in Nederland, dan voornamelijk in Rotterdam, waar de spoken word-festivals en open mic-podia floreren. Maar welke daarvan mag je écht niet missen?
Rotterdam is met zeshonderdvijftigduizend inwoners na Amsterdam de tweede stad van Nederland en hoewel poëzie in heel Nederland leeft met een stadsdichter voor elke zichzelf respecterende stad en open podia die van Leeuwarden tot Maastricht het land door reizen – zoek op: Mensen Zeggen Dingen en Woorden Worden Zinnen – heeft Rotterdam maar liefst 26 spoken word-podia. Maar dat niet alleen: de ”bloedverziekend gerse” stad is ook al vijftig jaar lang de thuishaven van Poetry International, een geliefd festival dat dichters van over de hele wereld uitnodigt om op te treden en lezingen te houden over de ontwikkelingen in de wondere wereld der poëzie. Maar zelfs Bas Kwakman, directeur van Poetry International, geeft in zijn interview met Puntkomma aan dat de toon van dit evenement ”autonomer is, en meer gericht op taal.” Met andere woorden: hoewel er zeker wel jonge dichters worden uitgenodigd, is de drempel hoog omdat je tot de crème de la crème van de literair bejubelde poëzie moet behoren om daar op het wereldtoneel van De Doelen te mogen staan. De spoken word artiesten zoals ondergetekende, die pas sinds een paar jaar niet alleen schrijven maar ook performen en in dat laatste nog volop groeiende zijn, zul je er niet zo gauw vinden.
Nee, voor die groep zijn er de speciaal op de spoken word-scene gerichte podia. Nu, tenminste: het duurde namelijk even voor de spoken word-beweging populair werd. Toen Elten Kiene het door de Randstad reizende spoken word-podium Woorden Worden Zinnen oprichtte, zoals ook in het artikel van Puntkomma besproken wordt, was er in Rotterdam nog niet veel te beleven voor wie zijn verhaal wilde vertellen. Dat is nu wel anders: inmiddels zijn we sterk overtuigd van de rol die spoken word speelt bij de identiteitsontwikkeling van jongeren. Vraag het aan een willekeurige spoken word-artiest of -docent en je krijgt te horen dat het doel van de snel ontkiemende kunstvorm is om mensen, maar vooral jongeren te laten beseffen dat ze een fantastisch arsenaal aan taalgereedschap tot hun beschikking hebben als ze uiting willen geven aan wat er in hun hoofd en hart leeft. Spoken word maakt geen onderscheid in genres: van songteksten ondersteund met een akoestische gitaar tot knetterende rap, van korte verhalen tot reflectieve prozastukken en van gedichten tot activistische call-to-actions: of er nou metaforen, alliteratie, rijm of fictie gebruikt wordt, dankzij spoken word kan iedereen met wat kunst- en vliegwerk zijn verhaal, zijn woorden en hartsnaren vleugels geven. Zoals spoken word-koningin Babs Gons in haar interview met Het Parool suggereert: je klimt sneller het podium op dan de pen in, want op het podium zijn er minder regels waar je je op papier aan moet houden, op het podium lees je veel meer tussen de regels door dan je bij het daadwerkelijk lezen van een tekst doet. Het is literatuur, taal, maar het is ook theater: taaltheater. En in sommige gevallen leidt dat tot een bloeiende carrière in het creatief-culturele ondernemerschap: wie een naam voor zichzelf weet te maken, kan redelijk goed verdienen met optredens, workshops, educatieve projecten, werk in opdracht en het programmeren van evenementen zoals spoken word-podia en festivals. In de laatste jaren heeft de spoken word-scene zich namelijk juist bewezen als van niet te onderschatten waarde voor de kunst- en cultuursector: steden gebruiken dichters en hun werk graag als visitekaartje van de ambiance die hun stad kenmerkt, en ook tijdens monumentale momenten als herdenkingen, verliezen, tragedies en mijlpalen laat een stad graag haar dichters spreken.
Het is dan ook absoluut geen wonder dat in Rotterdam de podia, festivals en regelrechte platformen als paddenstoelen uit de grond schieten. Podia veranderen in platformen omdat ze graag met dezelfde makers willen blijven werken en hen willen helpen groeien, het niveau van selectie gaat omhoog en tegelijkertijd wordt er volop nieuw talent gescout terwijl de groeiende namen vaker het theater in gaan of bundels uitbrengen, al dan niet na een vliegende start op Instagram. Interessant is dat de grens tussen performance poetry, spoken word en poëzie wel steeds diffuser wordt. Zoals Puntkomma ook meldt: op het moment dat een dichter met een goede naam op het podium staat en zijn gedicht met veel verve, veel flair en veel allure voordraagt, met handen en voeten en op zo’n manier dat je niet alleen geboeid bent maar ook daadwerkelijk aan zijn lippen hangt, zoals Rotterdams icoon Jules Deelder in de jaren zeventig ook deed toen hij zijn woordkunst vertaalde naar podiumkunst – een betere omschrijving van spoken word is er eigenlijk niet – gebeurt er iets bijzonders: wordt de autonome poëzie, niet geschreven om voor te dragen, dan opeens tóch spoken word, daarmee opeens veel beter aansluitend bij een publiek dat een evenement als Poetry International niet eens voor ogen had? Daarnaast kom je op de indie-achtige spoken word-events ook vaak voordrachten tegen die misschien niet zozeer van het ”ogen niet kunnen afwenden”-kaliber zijn, maar je des te liever je ogen willen doen sluiten om de duizelingwekkend diepgravende teksten maar zo goed mogelijk in te kunnen drinken. Poëzie wordt niet altijd geschreven om voorgedragen te worden – voor de duidelijkheid, als dat wel zo is, hebben we het over performance poetry – vaker niet dan wel zelfs, en niet elke dichter is automatisch ook een spoken word-artiest. Maar het is een prachtige, intense, intieme manier om je werk de wereld in te sturen en er een nieuwe dimensie aan toe te voegen, het grote heel klein te maken en het kleine heel groot… en dat is precies wat spoken word is en doet.
De Rotterdamse spoken word-scene zit overal: van de Witte de Withstraat tot het jaarlijkse Bevrijdingsfestival in het Euromastpark, van de bibliotheek tot het Schouwburgplein, van Crooswijk tot de Wilhelminapier. Welk evenement je ook bezoekt, het zit bijna altijd voller dan de locatie aankan enhet publiek bestaat vrijwel altijd uit een zeer diverse mix van culturen, genders, leeftijden en verhalen. Zoals Kevin de Randamie, één van de meesterbreinen achter de tweejaarlijkse Spoken Awards, ook zegt in zijn Metro-interview: Rotterdam is één van de meest interculturele steden van het land, en al die culturen, culturele achtergronden en cultuurverhalen komen bij elkaar in intieme kringen van respect, van luisteren, van wíllen luisteren en leren, van begrijpen en openheid en oprechtheid. Het is dan ook die allure van grenzeloze diversiteit en inclusie, die in de hele scene overheerst, waardoor Rotterdam best eens dé spoken word-hoofdstad van Nederland zou kunnen worden. De cultuurscene is er bovendien eentje van lage drempels, open armen en een respectvolle ambiance die ook de jongste en nieuwste makers graag een kans wil bieden, waarbij steeds meer podia de handen ineen slaan om met knallers van platformen te komen die de spoken word-cultuur van Rotterdam écht op de kaart kunnen zetten, zoals beschreven in een artikel van het online Rotterdam-magazine Vers Beton.
Maar dat er nu nog een hoop losse podia zijn, betekent alleen maar dat het aantal ”places to be” des te hoger is. Of je nu als poëzieliefhebber wilt worden meegesleept in prachtige performances of als artiest je door anderen wilt laten inspireren terwijl je ze aanmoedigt: de scene is razend divers. Van de spoken word-optredens tijdens de Nationale Jongerenherdenking en het Rotterdamse Bevrijdingsfestival tot avondvullende performanceprogramma’s van Woorden Worden Zinnen en Mensen Zeggen Dingen die regelmatig Rotterdam aandoen. Voor aanstormend talenten met een dopperfles vol ambitie is de scene een warm bad: het HipHopHuis, het Luxor Theater en de SKVR bieden geregeld laagdrempelige workshops en cursussen aan, en ook de Poetry Circle-poëzieclub biedt mogelijkheden: kom je door de auditie heen, dan zit je een jaar lang in een poëziekring met wekelijkse bijeenkomsten waarbij je schrijft, schaaft, voordraagt en elkaar inspireert en steunt, aangevuld met workshops en optredens en onder leiding van gevestigde namen in het poëzie- en performancecircuit. kunnen de gok wagen om te auditeren voor de Rotterdamse Poetry Circle-poëzieclub. Daarnaast vindt in Leeszaal West al sinds jaar en dag de Poetry Slam Rotterdam plaats. Slam poetry is podiumpoëzie in wedstrijdvorm: je gebruikt geen muziek, rekwisieten of andere showelementen en draagt bij voorkeur uit je hoofd voor. Tijdens de slam battles sta je samen met een andere artiest op het podium en strijd je tegen elkaar, het liefst met poëzie die op elkaar inhaakt en de ander op scherp zet, in een poging zo het publiek en een jury te overtuigen van je talent en je tekst. De winnaar van de Rotterdamse finale verdient automatisch een plek in de finale van het nationaal kampioenschap Poetry Slam in Utrecht en van daaruit kun je het tot het Europese of zelfs het internationale kampioenschap schoppen. Hou je wel van grote podia en felle schijnwerpers? Dan kun je een gokje wagen bij de tweejaarlijkse Spoken Awards die na voorrondes door het hele land in het Oude Luxor Theater worden uitgereikt: prijzen voor woord- en podiumkunst in de categorieën comedy, poëzie, gospel, songteksten en songteksten.
Ben je eerder nog een beetje zoekende in hoe jouw stem klinkt, welke woorden je wilt laten vlinderen en zinderen en op welk ritme? Is poëzie een passie en wil je het graag delen, maar vind je slam poetry nog net iets te eng en een poëziekring net iets te veel van het goeie… maar wil je wel graag een beetje aanmodderen, jezelf uit je comfortzone duwen en een plekje op een klein, intiem, maar waarachtig podium veroveren? Of wil je dat wat je hebt geleerd bij de SKVR, het HipHopHuis of een workshop van Tomás de Pauw of Ivan Words in de praktijk brengen? Goed nieuws: dan is Rotterdam een warm bad. Zo richtte Derek Otte, die in 2017 en 2018 stadsdichter van Rotterdam was, zo’n acht jaar geleden Paginagroots op, een podium speciaal voor aanstormend proza- en poëzietalent. Elke editie heeft een thema en daarnaast dragen deelnemers nog een andere paginagrote tekst voor, vervolgens kort geïnterviewd door host Swendeline Ersilia. Er zijn inmiddels al drieënvijftig edities geweest en Theater Rotterdam, op het Schouwburgplein, is de vaste stek van een zondagmiddag van mooie woorden en mooie verhalen van mooie mensen: een bubbel van je naar een andere wereld laten meevoeren door het hartritme van een tekst. Een vergelijkbaar podium is SpraakuhlooS, waar je ook met je songteksten, je beats en je vocale verhalen terecht kunt en de ambiance er eentje is van grenzeloos support, jezelf uitdagen en stijlen bij elkaar laten komen en weer uit elkaar laten drijven als een getij dat je, nou ja, inderdaad sprakeloos maakt. Prachtig zijn vooral de spoken word-artiesten die zichzelf laten begeleiden door muziek of die spoken word en poëzie afwisselen.
En zoals SpraakuhlooS zijn er nog meer. In Café De Schouw in de Witte de Withstraat vindt elke maand een drukbezochte, maar intieme open podium-avond plaats (heel toepasselijk de Poetsclub genaamd) en schrijfschool The Writer’s Guide organiseert regelmatig een open podium-avond speciaal voor vrouwelijke woordkunstenaars die een beetje activisme en vooral lekker veel feminisme met de wereld willen delen: A Mic Of One’s Own. In Crooswijk vind je Alfabetsoep, een woordkunstplatform dat minifestivals, open podia, workshops en optredens op touw zet met een liefde voor de wijk, en ook Verbalism organiseert open mics en performance nights met een grote focus op inclusie en diversiteit, van vurig feministische betogen uit Oekraïne tot Surinaamse singer-songwriters. Juist deze platformen herdefiniëren de scene: zij sloegen vorig jaar voor het eerst de handen ineen met Poetry International om samen het podiumpoëzie-festival 010 Says It All te presenteren, een luisterrijk programma met optredens, open podia, workshops, slams en andersoortige bijeenkomsten door de hele stad, van de daken tot de kroegen. En nu we het toch weer over Poetry International hebben: als onderdeel van het wat hoogdrempelige, stoffige poëziefestival dat op de heerlijke zomerdagen niet altijd aanlokkelijk lijkt, programmeert de stichting ook altijd een parkeditie op het Schouwburgplein of in het Euromastpark, met dichters én spoken word-artiesten die de poëzie over het gras vol madeliefjes en picknickmanden richting de vrijzinnige flierefluiters te laten drijven. Over crossoverpoëzie gesproken.
Spoken word is overal. In Amsterdam is het groot, in Utrecht is het groot, in Tilburg is het groot en in heel Nederland is het groot. Maar in Rotterdam dekt ”groot” de lading niet als we het over spoken word en podiumpoëzie hebben. In Rotterdam is het, als je maar goed om je heen kijkt, deel van het DNA, van het hartritme, van de hartsnaren. In Rotterdam kunnen we niet zonder de trotse gevelpoëzie, kunnen we niet zonder de dichters die op een zondagmiddag bij elkaar komen in een onooglijk straatje in Crooswijk in de stralende zon, zijn die avonden dat er in een zaal aan de Nieuwe Binnenweg adembenemende woorden klinken van onschatbare waarde en is poëzie de stem van de stad. Het groeit, het bloeit, het floreert en het valt niet te onderschatten. Babs Gons zei het al: als je wilt weten wat er leeft, moet je naar spoken word luisteren. En in Rotterdam leeft spoken word, en Rotterdam ademt spoken word. Of je nu zelf ook schrijft en podiumdromen koestert of gewoon graag de woorden tot leven hoort komen waarvan je weet dat ze een hartsnaar zullen raken… het maakt niet uit. Poëzie zit 010 in het bloed, en het is één van de meest magische ervaringen die er zijn om het kloppend hart van Rotterdammers uiteen te horen spatten in de prachtigste en krachtigste woorden. Spoken word is alles wat Rotterdam is, alles wat niet te definiëren valt en niet in een hokje kan, alles wat alles is.
Nieuwsgierig geworden? Op 30 augustus vindt in het Nieuwe Luxor Theater Tell ‘Em plaats, een avondvullend programma met een mix van storytelling, poëzie, spoken word en rap dat de eerste editie is van een nieuwe samenwerking tussen Paginagroots, SpraakuhlooS en Woorden Worden Zinnen, met onder andere Elfie Tromp en Tomás de Pauw in de line-up. Een mooie gelegenheid om kennis te maken met de podiumkunst die de trots is van deze stad… of er gewoon heerlijk van te genieten.
